|
Pre nego što se upoznamo sa nekim osnovnim, karakterističnim mestima i znamenjima jevrejske kulturne baštine u Beogradu, svakako bi trebalo da se prvo upoznamo sa Jevrejima.
|
Jevreji pripadaju semitskoj grupi naroda, i potiču sa područja prednje Azije (otprilike, sa teritorije današnjeg Izraela), koju su nastanjivali od II milenijuma pre n.e. , pa do početka II veka, kada su se definitivno i u najvećem broju rasuli po svetu. Stari Jevreji su govorili hebrejskim i aramejskim (narodnim) jezikom, a njihova religija – judaizam, oduvek je bila monoteistička religija, što je bilo u suprotnosti sa starim politeističkim religijama antičkog sveta.
Celokupna istorija jevrejskom naroda obeležena je beskrajnom dijasporom, koja naročito dolazi do izražaja sa okupacijom ili, lepše rečeno, ulaženjem u sastav ogromne Rimske imperije (63. god. pre n.e., pa nadalje).
|
Tora i jad, iz zbirke Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd
|
|
Ratovi i osvajanja teritorija vođeni u antičkom periodu, uslovili su velike i dugotrajne migracije stanovništva antičkog sveta, što je kasnije ostavilo duboke tragove i sasvim konkretne posledice u daljim istorijskim, kulturnim i demografskim tokovima jevrejskog naroda. Jevrejska istorija koja sada već broji oko 4000 godina, svakako sadrži nebrojeno mnogo istorijskih događaja koji su uslovljavali sâm život sa svim njegovim aspektima. Bila je to osnova na kojoj su izgrađene legende, kultura, verovanja, celokupan način mišljenja i delovanja jednog specifičnog naroda ... i na kojoj je već odavno formiran jedan složen, veoma čvrst običajni sistem.
|
|
Raseljavanje po rimskim provincijama, značilo je raseljavanje po mnogim evropskim zemljama. Tokom vekova, formirane su dve velike demografske celine: Sefardi – Jevreji Pirinejskog poluostrva, tj. Španije i Portugalije, koje je ova grupa Jevreja nastanjivala oko hiljadu godina i Aškenazi – Jevreji centralne i istočne Evrope. Život u različitim geografskim, odnosno istorijskim i kulturnim okruženjima, neminovno je uticao na pojave običajnih specifičnosti, kao i na znatne jezičke razlike, a kao što je poznato, jezik je jedno od najvažnijih, ako ne i najvažnije obeležje naroda. Njegova moć je velika; jezik kojim se govori može približiti ljude ili postaviti barijeru među njima. Sefardski Jevreji govorili su ladino ili đudeo-espanjol, a Aškenazi jidiš jezikom. Mada u uobličenoj formi, oba jezika su bila amalgami raznorodnih jezičkih elemenata koji su se u prvom slučaju zasnivali na španskoj, a u drugom, na nemačkoj govornoj osnovi.
|
Tanjir za Pesah, iz zbirke Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd
|
|
Međutim, i pored neminovno nastalih, vrlo objektivnih razlika između sefardskog i aškenaskog etno – imidža, veza sa onom izvornom kulturom i religijom nastalom još u prapostojbini, ostala je netaknuta. To uporno poštovanje religijsko-nacionalne suštine, rituala i običaja koji je održavaju, veoma je važno za razumevanje jevrejskog naroda.
|
|
Srbiju naseljavaju i Sefardi i Aškenazi. Sefardi su se doselili posle katoličkog, inkvizitorskog izgona iz Španije 1492., odn. iz Portugalije 1498. godine. Došli su u velikom broju u Beograd i južno od Beograda, u deo Srbije koja je tada bila u sastavu Turske imperije. Prema nekim podacima može se pretpostaviti da je sefardska jevrejska opština osnovana već dvadesetih godina XVI veka u Beogradu. Glavna koncentracija jevrejskog sefardskog stanovništva bila je na Dorćolu, koji je smatran jevrejskom mahalom.
|
Megilat Ester, iz zbirke Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd
|
Za razliku od Sefarda koji su došli, uglavnom, u velikom migracionom talasu, Aškenazi su dolazili u malim grupama tokom celog srednjeg veka, da bi u XVIII i XIX veku njihovo doseljavanje bilo još intenzivnije. Zapravo su se sklanjali u našu zemlju bežeći iz srednje i istočne Evrope od raznih progona, pa i pogroma. Najviše su naselili Vojvodinu, osnivajući brojne male opštine, mada ih je bilo i u drugim delovima Srbije. U vreme sefardskog naseljavanja, Aškenazi su već imali svoju opštinu u Beogradu, i delimično bili koncentrisani na savskoj padini, može se reći „preko puta“ Dorćola. Osim ova dva gradska jezgra beogradskog jevrejstva, mnoge sefardske i aškenaske porodice su živele i u drugim delovima Beograda. Prema nekim novijim podacima, računa se da je u celoj Srbiji do II Svetskog rata živelo skoro 39.000 Jevreja, u sâmom Beogradu između 10 - 12.000.
|
|
Na Dorćolu je postojala sinagoga sazidana, možda, krajem XVII veka (nema preciznih podataka). Nalazila se u ulici Visokog Stevana. Stara i trošna zgrada sinagoge srušena je 1952. godine, a ostao je plac sa njenim temeljima, koji i danas pripada Jevrejskoj opštini Beograd. Međutim, ono što je na Dorćolu ostalo iz prošlih vremena, a može se i sada videti jeste Zgrada Jevrejskog Ženskog Društva, takođe u ulici Visokog Stevana br. 2. Jevrejsko Žensko Društvo je osnovano u Beogradu davne 1874. godine i predstavljalo je snažnu humanitarnu organizaciju jevrejskih žena.
|
Stara sinagoga na Dorćolu, arhiv Jevrejskog ist. muzeja, Beograd
|
Njihova zgrada je sazidana 1938. godine, i u njoj je bio Dom za brigu o deci, zatim i obdanište; tokom 1941. tu je bila jevrejska bolnica, sve do nemačkog uništenja beogradske jevrejske populacije.
Glavna ulica Dorćola je Jevrejska ulica. U Jevrejskoj ulici br. 16. nalazi se zgrada Oneg Šabat, koju je sazidalo religijsko i humanitarno društvu Oneg Šabat i Gemilut Hasadim 1923. godine. Projektant je bio arh. Samuel Sumbul. Od 1926. deo zgrade je korišćen kao jevrejski Dom staraca, mada su se u njoj odvijali i razni društveni događaji tako da je imala širu socijalnu i kulturnu namenu.
Izvan dorćolske četvrti, velika sefardska sinagoga Bet Jisrael postojala je u ulici Cara Uroša, a srušena je u bombardovanjima Beograda za vreme Drugog svetskog rata. Na njenim temeljima izgrađena je Galerija Fresaka, odeljenje Narodnog muzeja u Beogradu. Na ulazu u Galeriju Fresaka stoji spomen-ploča posvećena nekadašnjoj sinagogi. Zidanje Bet Jisrael svečano je otpočelo 1907. godine kada je Kralj Petar I Karađorđević položio kamen temeljac. Zgrada je sazidana za godinu dana prema sjajnom projektu arh. Milana Kapetanovića i pod nadzorom Viktora Azriela.
|
|
Odmah u susedstvu, u ulici Kralja Petra 71, nalazi se predivna zgrada Jevrejske opštine Beograd. Projekat za ovu zgradu uradio je arh. Samuel Sumbul 1928. godine, za potrebe tadašnje Sefardske veroispovedne crkveno-školske opštine (kako se tada zvala). Pored opštine Beograd, u zgradi se nalaze prostorije Saveza jevrejskih opština Srbije i, na prvom spratu, Jevrejski istorijski muzej, koji je u sastavu Saveza. Jevrejski istorijski muzej je osnovan 1948. godine i jedini je muzej ovog tipa u Srbiji. Tematski je specifičan, a po svojim sadržajima veoma kompleksan. Muzej ima stalnu izložbenu postavku, umetničku, istorijsku, kulturno-istorijsku, etnološku i zbirku judaike, kao i sopstveni arhiv sa oko 1000 dužnih metara građe.
|
Zgrada Jevrejske opštine Beograd
|
Do sada, Jevrejski istorijski muzej je priredio 50 izložbi uglavnom studijskog karaktera, i objavio veliki broj monografija, kataloga i stručnih i memorijalnih knjiga. Internet adresa našeg Muzeja je: www.jimbeograd.org
Na već pomenutoj savskoj padini, u ulici Maršala Birjuzova br. 19, nalazi se aškenaska sinagoga. Zidanje sinagoge svečano je otpočelo 1924. godine kada je Kralj Aleksandar Karađorđević položio kamen temeljac. Zgrada je sazidana 1925., s tim što ime glavnog projektanta nije sačuvano.Za vreme Drugog svetskog rata ova sinagoga je imala je tužnu i čudnovatu sudbinu; Nemci su je koristili kao skladište i bordel. Posle rata, zgrada je osveštana i vraćena joj je prvobitna namena. Danas je u redovnoj upotrebi.
|
Menora, iz zbirke Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd
|
Deo kulturnog i istorijskog nasleđa svakog naroda predstavljaju i njihova groblja.U drugom delu Beograda, u Ruzveltovoj ulici, nalazi se jevrejsko Sefardsko groblje.
Grobljanski plac je kupila Jevrejska opština Beograd u XIX veku, a sâmo groblje je osnovano 1888. godine. Groblje je aktivno. Osim individualnih spomenika, na groblju se nalazi geniza - grobnica u kojoj se sahranjuju jevrejske verske knjige, kao i tri veoma upečatljiva spomenika:
spomenik jevrejskim ratnicima Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, 1912 – 1918. podignut 1927. godine prema projektu Samuela Sumbula na tzv. „ratničkoj parceli“, u prisustvu državnih, kraljevskih predstavnika;
spomenik jevrejskim žrtvama Drugog svetskog rata, podignut 1952. godine kao autorsko delo arh. Bogdana Bogdanovića;
spomenik austrijskim jevrejskim izbeglicama (Kladovo Transport, 1939.) koji je podigla jevrejska opština iz Beča 1959. godine prema projektu Anrija Mešulama.
Preko puta sefardskog, nalazi se aškenasko groblje koje odavno više nije u funkciji, mada se može posetiti. Aškenasko groblje je formirano tako što je Uprava gradskog Novog groblja, osnovanog 1876. godine, odvojila parcelu za pripadnike druge vere.
Osim pomenutog spomenika jevrejskim žrtvama Drugog svetskog rata na jevrejskom sefardskom groblju, širom Beograda postoje i mnoga druga spomenička mesta i spomenici posvećeni ljudima nestalim u Holokaustu. Izdvojićemo dva novija spomenika: autorski rad vajara Nandora Glida Menora u plamenu, koji se nalazi na Dunavskom keju (što nas opet vraća na Dorćol), i spomenik žrtvama nemačkog logora na Sajmištu, autorski rad Miše Popovića, koji se nalazi na obali Save.
Govorili smo o jevrejskom kulturnom nasleđu u Beogradu samo u kratkim crtama ... Jer, to nasleđe je mnogo veće i tragovi su mnogo dublji, kako u Beogradu tako i u celoj Srbiji.
Vojislava Radovanović, etnolog,
Direktor Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu
|
|
