U mesečniku jevrejske kulture "Omanut", u broju 9. od septembra 1940. godine, dr Gavro Švarc u uvodnom članku iznosi tvrdnju da je "Židovska općina u Zemunu najstarija u Hrvatskoj". Do ovog zaključka dr Švarc je došao na osnovu dokumenata koje je dr Urbah uzeo iz Zemunske jevrejske opštine i nije ih više vratio. Na osnovu istraživanja dr. Gavrilovića, izlazi da je ova jevrejska opština nastala 1739. godine. O tome su zemunski Jevreji bili šire obavešteni tek krajem 1940. ili početkom 1941. godine, jer je pristup arhivu opštine imao veoma mali broj ljudi. Zato je bilo i javno izrečenih kritika na račun nekih vodećih ličnosti u Jevrejskoj opštini. Tada je izraženo žaljenje što 1939. godine nije proslavljena 200–godišnjica postojanja Opštine.
Bez obzira koja je tačna godina nastanka jevrejske opštine u ovom gradu, ostaje činjenica da je ona funkcionisala stalno, od svog osnivanja, izuzimajući godine okupacije od 1941. do jeseni 1944. U tom periodu njena aktivnost je bila delimična.
Zemun spada u najstarije gradove na Balkanu. U rimsko doba zvao se Taurunum, a u XII veku se pominje pod imenom Zemlen. Od 1521. do 1717. bio je pod turskom vlašću, a onda je pripao Austriji i postao pogranično mesto. Zemun je do 1728. bio pod upravom Slavonske komorske inspekcije, a od te godine u privatnoj spahijskoj vlasti, koja nije bila sklona Jevrejima, ni kao verskoj, ni kao nacionalnoj skupini.
S obzirom na geografski položaj i privredni značaj Zemuna, može se pretpostaviti da je u srednjem veku, a možda i ranije, bilo pojedinačnih jevrejskih porodica nastanjenih u tom gradu. Međutim, prema dosada obavljenim istraživanjima arhivske građe, sa sigurnošću se može reći da su 1726. godine bili stanovnici Zemuna Jevreji Josif Isak i Isak Mojsej.
Posle austrijskog preuzimanja Zemuna, pod uticajem Evgenija Savojskog i carice Marije Terezije, menja se struktura zemunskog stanovništva. Tako se među tada najbrojnije Srbe doseljavaju prvo Grci, a zatim Nemci.
Kada je Beograd 1717. godine pao pod austrijsku vlast, sa većim brojem nemačkih trgovaca i zanatlija naselio se tu i izvestan broj aškenaskih Jevreja. Posle povratka Beograda pod tursku vlast, 1739. godine jedna grupa od dvadesetak pretežno aškenaskih porodica zadržala se i nastanila u Zemunu. Dakle, 1739. predstavlja datum prvog grupnog naseljavanja Jevreja u Zemun. Od tog vremena se Jevreji u kontinuitetu ubrajaju u građane Zemuna.
Položaj, kao i životni uslovi Jevreja u Zemunu sve do 1746. nisu se mnogo razlikovali od položaja Jevreja u ostalim delovima Austrije. Svi su bili građani drugog reda, sa brojnim ograničenjima. Najteže su padala ograničenja u pogledu izbora zanimanja. Zapravo, Jevrejima se dozvoljavalo da budu zanatlije i trgovci, ali samo dotle dok to ne smeta hrišćanskim zanatlijama ili trgovcima.
Do pogoršanja položaja Jevreja i do novih ograničenja došlo je 1746. godine, kada je Zemun potpao pod vojnu granicu. Naime, Jevrejima je bilo zabranjeno da se nastanjuju na području vojne granice, tako da su oni bili izloženi pritisku da se isele iz Zemuna. Ipak su ostali u Zemunu na osnovu odluke carice Marije Terezije, koja je 8. oktobra 1753. već nastanjenim Jevrejima dodelila privilegije da mogu da ostanu u Zemunu. Istoga dana carica je dozvolila "turskom" Jevrejinu Rafaelu Salamonu, njegovoj porodici i služinčadi doživotni boravak na području vojne granice.
Prema popisu iz 1755. u Zemunu su u 15 kuća stanovale sledeće jevrejske porodice:
Rafael Salamon, Majer Rehnic, Elijas Soret sa zetom Benjaminom, Abraham Majer sa zetom, Kolman Brandajs, Henoh Levi, Mojzes Kolman, Fajšl Jevrejin (Judt), Mojzes Jevrejin (Judt), Mandl Kajs, Lazar Kajs, Abrahama Lebla udova, Simon staklar (Glaser), Salamon Jevrejin (Jude), Volf, vodonoša: prva četvorica označeni su kao turski, a ostali kao nemački Jevreji. U 16 tzv. Jevrejskoj kući stanovali su kantor, ritualni koljač (Schachter) i školski služitelj. Za sve se navodi da su 1739. došli iz Beograda.
Popis iz 1756. je potpuniji i u njemu su navedene sledeće jevrejske porodice koje žive u svojoj kući:
Rafael Salamon, trgovac starim gvožđem
Mandl Kajs, trgovac starim gvožđem
Mojzes Isak, pretržac
Majer Rehnicer, trgovac
Abraham Fajšl, pecač rakije
Kolmana Brandajs udova
Salamona Mestica udova
Markus Izak, staklar
Abraham Lebl, kožar
Volf Enoh, vodonoša
Henoh Levi, krojač
Lazar Kajs, trgovac
Hercl Koen, staklar
Majer slepi, trgovac
Simon Abraham, trgovac
Kao stanari u tuđim kućama su navedeni:
Elijas Soret, trgovac
Jozef Mihel, trgovac
Markus Natan, pecač rakije
Izak, krpač
U 16. tzv. Jevrejskoj kući, stanovali su: kantor, učitelj, ritualni koljač (Schachter) i školski poslužitelj.
Za sve je navedeno da su došli iz Beograda.
Da bi se broj jevrejskih porodica održao na privilegovanih 30, bilo je dozvoljeno da se oženi samo prvorođeni sin, i to pod uslovom da se ne izdvaja iz porodice. Ukoliko se oženi drugi ili bilo koji naredni sin, ima se iseliti iz Zemuna, tj. iz vojne granice. Posedovanje kuća bilo je dozvoljeno samo onim privilegovanim porodicama koje su već posedovale kuću u vreme donošenja caričine odluke.
Vojna uprava je strogo vodila računa o raspoloženju i o interesima hrišćana, pa su njene mere i odluke po pravilu išle na štetu Jevreja. Jevreji u Zemunu nisu mogli vršiti nikakve javne funkcije u opštinskoj upravi, dok se to, na primer, omogućavalo Srbima i Cincarima.
Dok su Nemci svoju netrpeljivost prema Jevrejima izražavali uglavnom na verskoj osnovi, Srbi i Cincari su doživljavali Jevreje kao svoje ekonomske konkurente. Tako je dolazilo do raznih ograničavanja u trgovini i u zanatskim uslugama kojima su se bavili Jevreji.
Sprečavano je otvaranje trgovačkih i zanatskih radnji na glavnoj ulici, a nastojalo se da jevrejski stanovnici ostanu grupisani oko Dubrovačke ulice.
Međutim, pored svih nevolja kojima su bili izlagani Jevreji u Zemunu, bilo je i nekih rešenja ondašnjih vlasti koja su išla u prilog očuvanja zajedništva, religije i tradicije. Tako je odlukom Generalne komande Slavonsko–sremske vojne granice u Osijeku od 22. aprila 1755. godine odobreno da tadašnje i buduće jevrejske sudije i crkveni oci sude u privatnim parnicama između Jevreja u Zemunskoj jevrejskoj opštini, a zemunskom Magistratu je naloženo da, u navedenim slučajevima, pruža zvaničnu podršku i pomoć jevrejskim sudijama u vršenju njihove dužnosti. Izbor sudija i polaganje računa vršili su svake godine uz prisustvo jednog člana Gradskog veća. Kasnije se osetila potreba za detaljnijim regulisanjem sporova pred jevrejskim sudijom, pa je 10. maja 1799. godine Jevrejska opština predložila Magistratu:
1. Ako se jedan Jevrejin tuži protiv drugog ima tužbu podneti najpre Jevrejskoj opštini, pa tek ako nije zadovoljan njenim rešenjem, može svoj predmet da preda Magistralnom sudu.
2. Da se jevrejskom sudiji dâ pravo da kažnjava Jevreje zatvorom do 48 sati, a da se Gradski sud u to ne meša.
3. Da nijedan Jevrejin nije ovlašćen da koristi opštinskog poslužitelja "zbog naročito bagatelnih stvari" bez prethodnog znanja i odobrenja jevrejskog sudije.
4. Ako se dva jevrejska parničara poravnaju kod Jevrejske opštine po jevrejskom zakonu, presuda ima ostati nepromenjena.
Na tu predstavku Magistrat je odlučio:
1. Da nijedan Jevrejin ne sme "zbog bagatelnih stvari" da se direktno obrati Magistratu, nego tek onda ako nije zadovoljan presudom Jevrejske opštine.
2. Da se nijednom Jevrejinu, naročito neoženjenom, neće izdati pasoš bez prethodnog znanja jevrejskog sudije.
Za stepen dostignute samouprave Jevrejske opštine značajno je istaći njeno pravo da sama reguliše sva verska pitanja, da održava jevrejsku školu, koja je kasnije uključena u državni sistem obrazovanja. Kao što je već rečeno, u Austriji su Jevreji bili stanovnici bez građanskih prava, koji su milošću vladara bili trpljeni u zemljama carstva. Iako je njima bilo dozvoljeno da se bave trgovinom i zanatstvom, i u tim privrednim oblastima su za Jevreje uvođene razne zabrane i ograničenja. Tako na primer, kada su hrišćanski trgovci shvatili koliko je unosan posao otkup i prodaja starih krpa, žalili su se austrijskim vlastima, pa je u čitavim regijama zabranjeno Jevrejima da se bave tim poslom. Slično se dogodilo i sa otkupom i prodajom pijavica. Bilo je takođe raznih žalbi zemunskih trgovaca protiv Jevreja. Tako su tražili od vlasti da zabrani Jevrejima u Zemunu prodaju tekstila, jer obaraju cene i oni ne mogu da prodaju svoju robu. Čak su i zemunski krčmari tražili da se Jevrejima dozvoli točenje pića samo svojim sunarodnicima. Svim ovim i sličnim zahtevima vlasti su izlazile u susret, čime se ova populacija dovodi u nepovoljan ekonomski položaj. Međutim, jevrejski trgovci su se uvek dočekivali na noge i pronalazili nove izvore prihoda, otkrivajući uvek nove artikle za trgovinu.
Kada se imaju u vidu ovi uslovi, onda postaje sasvim jasno zašto je prema popisu iz 1756. godine od 19 privilegovanih jevrejskih porodica bilo 11 trgovačkih, 7 zanatskih, a jedan je bio vodonoša. Ovde nisu ubrojani kantor, učitelj, šahter (ritualni koljač) i školski poslužitelj koji su stanovali u tzv. jevrejskoj kući.
Iz popisa, sačinjenog 1815. godine, vidi se da je od 45 jevrejskih porodica, koliko je tada bilo nastanjeno u Zemunu, bilo 35 trgovačkih, 4 zanatske i po jedna porodica rabina, učitelja, šahtera, muzičara, vodonoše i crkvenjaka.
Do povećanja na 45 porodica došlo je za vreme Prvog srpskog ustanka 1804. godine, kada su mnogi Jevreji iz Beograda prebegli u Zemun. Problem je iznet pred cara Franju, koji je 17 januara 1816. odredio da za 30 jevrejskih porodica, koje potiču od onih 19 kojima je 1753. godine data privilegija da stanuju u Zemunu, odobrava dalji boravak i posedovanje 30 kuća i jedne opštinske kuće.
Problem ostanka preostalih 15 porodica ostao je sporan sve do burnih događaja 1848. godine.
Od ukupno 221 jevrejskog stanovnika bilo je tada 187 aškenaza i 37 sefarda.
Kao posledica zabrane naseljavanja Jevreja u Zemunu, kao i sprečavanja da se njihove porodice prirodno dele posle ženidbe sinova i udaja kćeri, njihov broj je decenijama vrlo malo oscilirao. Prema popisima koje je vršio Magistrat, broj jevrejskih duša po godinama izgleda ovako:
1808 – 242
1831 – 263
1840 – 285
1847 – 277
1863 – 211
Zemun je kao pogranični grad između Austrije i Turske bio važno trgovačko mesto, koje je pružalo mogućnost za dobru zaradu, pa su se u njega počeli preseljavati Cincari i Jevreji. Cincarima se dopuštalo da, uz položenu zakletvu vernosti, ostanu u Zemunu, dok je Jevrejima koji nisu imali privilegije više puta naređeno da u roku od 14 dana prodaju svoju kuću i imovinu i da se isele. Car Josif je 1781. odlučio, u svrhu boljeg obrazovanja i iskorišćavanja Jevreja za državu, da jevrejski narod ne treba da se proširi u svi delovima Carevine, niti da se Jevreji dovedu tamo gde do sada nisu ni bili tolerisani, nego samo tamo gde već jesu i u meri u kojoj je tolerisanje korisno za državu.
Istom odlukom je zabranjeno da se u javnim poslovima koristi jevrejski narodni jezik (verovatno jidiš). Jevreji se imaju prisiliti da sve svoje ugovore, propise, testamente, račune, poslovne knjige i svedočanstva, ukratko, sve što je u vezi sa sudskim i vansudskim radnjama,u toku od dve godine izdaju na uobičajenom sudskom jeziku dotične zemlje. Taksa za tolerisanje, kao i svaki porez, ne sme biti ukinuta, kako bi se time odstranio jevrejski "ološ" bez sredstava i hrane.
I pored zabrana o naseljavanju Jevreja u Zemunu, broj njihovih porodica je porastao iznad odobrenog broja 30 privilegovanih. Zato je Jevrejska opština zamolila da se odobri ostanak još 14 porodica sa 50 duša. Ratno ministarstvo je svojom odlukom od 16. juna 1848. godine prepustilo da tu molbu reši Opštinski pojačani odbor u Zemunu.
Međutim, Revolucionarni odbor, koji je 1848. preuzeo vlast u gradu, nije se brinuo o sprovođenju carskih naređenja, tako da je sve to mirovalo.
U 1848/49. su kružile glasine da će srpsko stanovništvo uz pomoć graničara pobiti jevrejsko i katoličko stanovništvo. Iako su ovo bile neosnovane glasine, one su izazvale veliku uznemirenost i strah od pogroma.
Naređenjem Vojne komande iz 1849. godine bio je Jevrejima iz Mađarske zabranjen boravak na području Vojne granice, jer su uveliko pomagali mađarski ustanak. Tako je Zemunski odbor kaznio i Simona Hercla (dedu Teodora Hercla) zatvorom od deset dana u gvožđu, ali ga je uz jemstvo Jevrejske opštine za vreme jevrejskih praznika pustio na slobodu.
Jevrejska opština je zamolila 16. jula 1852. cara Franju Josifa da se Jevrejima u Zemunu daju ista prava kao i Jevrejima u drugim austrijskim provincijama. Traženo je da se mogu ženiti i ostali sinovi, a ne samo prvorođeni, i da se zbog toga ne moraju iseljavati iz grada. Takođe je traženo da se dozvoli kupovina nekretnina. Magistrat je dao negativno mišljenje o ovom zahtevu, pa je car odbio ovu molbu. Tako je i nadalje ostao ograničen broj na 30 domaćinstava. Tokom daljih godina ovaj broj se popeo na 33, dobijanjem posebnih privilegija.
Godine 1862. Komanda trupne brigade u Zemunu tražila je od Magistrata da se izjasni da li je za ograničeno ili neograničeno naseljavanje Jevreja. Magistrat se izjasnio za neograničeno naseljavanje. Događaji u ondašnjoj Srbiji bili su razlog za promenu stava vlasti. Naime, odlazak Turaka iz Beograda doveo je do novog zamaha u razvitku trgovine, pri čemu se predviđalo da će Zemun umesto Beograda postati važan trgovački centar.
Posle Austro-ugarske nagodbe 1867. uveden je ustavni život, koji je doneo veće lične slobode i ravnopravnost za sve građane, pa i za Jevreje. Međutim, to nije odmah primenjeno i na Jevreje u Zemunu. Ipak je bilo neodrživo da samo nekoliko stotina Jevreja u ovom gradu ne uživa građanske slobode. Tako je car Franja Josif 27. februara 1868. Jevrejima u Vojnoj granici priznao ravnopravnost sa ostalim konfesijama koje su u Austriji bile priznate. Time su prestala ograničenja u pogledu naseljavanja, kupovine nekretnina i izbora zanimanja. Gradonačelnik je 25. marta 1868. zamolio Generalnu komandu da više ne naplaćuje zaštitni porez od jevrejskih porodica u Zemunu.
Ovim je otvorena mogućnost da se Jevreji u Austriji opredeljuju za one profesije za koje su imali interesovanja ili sposobnosti. Iako se struktura jevrejskog stanovništva sporo menjala, ipak su Jevreji ulazili u sve oblasti društvenog života. Tako je pored preovlađujućeg broja trgovaca i zanatlija, bilo sve više lekara, pravnika, inženjera, profesora i umetnika. Ubrzo su se pojedini Jevreji pojavili kao vrhunski stručnjaci ili kao opštepriznati umetnici.
VERSKI ŽIVOT
Naseljavanje Jevreja u Zemunu bilo je praćeno protivljenjem vlasti i otporom i podozrenjem gradskog stanovništva. Verovatno je to doprinelo da su se Jevreji organizovali i manje-više kolektivno se borili za ostanak u ovom gradu. U prilog ovoj tezi ide činjenica da je upredo sa izgradnjom porodičnih kuća bila izgrađena i tzv. Jevrejska kuća. U ovoj kući su stanovali: rabin (ili kantor), učitelj, ritualni koljač živine (šahter) i školski poslužitelj.
Prema do sada raspoloživim podacima u tzv. Jevrejskoj kući je stanovao kantor već 1739.godine. Rav Jehuda Jeruham je bio prvi rabin u Zemunu. Za njega se navodi da je bio turski državljanin, te se može pretpostaviti da je bio sefard. Inače je karakteristično za ovu jevrejsku opštinu da nije bilo podvajanja između aškenaza, koji su bili u većini i sefarda. Naprotiv, stalno je postojala saradnja i međusobno razumevanje. Između ostalog, sklapanje međusobnih brakova (aškenaza i sefarda) bilo je sasvim normalna pojava. Zemunska jevrejska zajednica se jedino beskompromisno protivila sklapanju brakova između Jevreja i goja (nejevreji, hrišćani i drugi).
Nema za sada podataka kada je rabin Jeruham došao u Zemun, postoji jedino podatak da je 1763. godine umro u Zemunu.
Delovanje rabina sredinom 18. veka pokazuje da se verski život zemunskih Jevreja odvijao više od stotinu godina pre nego što je podignuta prva sinagoga.
Nije bilo lako dobiti dozvolu za gradnju jevrejske bogomolje. Jakob Isak Albahari je 1833 u ime cele tadašnje jevrejske zajednice u Zemunu podneo molbu zemunskom Magistratu da se odobri izgradnja jevrejske bogomolje. Molba je prosleđena Slavonskoj generalnoj komandi, koja 10. juna 1833. odbija zahtev Jakoba Isaka Albaharija, turskog podanika. U obrazloženju se kaže da se ne želi povećavanje jevrejskog stanovništva u Zemunu.
Jevrejska zajednica u Zemunu nije bila obeshrabrena ovim negativnim rešenjem. Nastavljeno je uporno sa zahtevima za dozvolu da se izgradi bogomolja. Konačno su ovi napori urodili plodom, tako da je aškenaska sinagoga izgrađena 1863. godine.
Prigodom velikih jevrejskih praznika hram je bio prepun. Onda se govorilo o potrebi proširenja hrama. Međutim, kada praznik prođe to se zaboravljalo.
