LOGOR STARO SAJMIŠTE
Prilog dr Milana Koljanina, istoričara i istraživača Instituta za savremenu istoriju, Beograd

JEVREJSKO GROBLJE U ZEMUNU-GROBNICA ZATOČENIKA LOGORA NA BEOGRADSKOM SAJMIŠTU

Pogledajte video klip iz Obrazovnog programa RTS
Logor na Beogradskom sajmištu od 8. decembra 1941. do početka maja 1942. nosio je ime Jevrejski logor Zemun (Judenlager Semlin). U njemu su internirani svi preostali Jevreji iz okupirane Srbije, njih oko 6.400.  Zajedno sa Jevrejima u odvojenom paviljonu internirano je i oko 600 Roma, koji su do početka aprila 1942. pušteni. Obe grupe zatočenika uglavnom su bile sastavljene od žena, dece i starijih osoba. Od početka aprila do 10. maja 1942. jevrejski zatočenici logora ubijeni su na užasan način, u kamionu-gasnoj komori, a njihova tela zakopavana su na stratištu u Jajincima. Time je prostor u logoru na Beogradskom sajmištu oslobođen za nove zatočenike koji su u logor dovođeni od prvih dana maja 1942. Promenjeni su namena i ime logora, koji je od tada do raspuštanja u drugoj polovini jula 1944. nosio naziv Prihvatni logor Zemun (Anhaltelager Semlin). U tom periodu internirano je ukupno 31.972 zatočenika od kojih je u logoru, ili neposredno po odvođenju iz logora život izgubilo ukupno 10.636 zatočenika, ili 13 žrtava na dan.
Od maja, a naročito tokom juna, jula i avgusta 1942. u logoru je internirano više hiljada zatočenika, prvo iz okupirane Srbije, a zatim i najvećim delom iz ustaške Nezavisne Države Hrvatske. Od leta 1943. dovođeni su zatočenici i sa širih prostora okupirane Jugoslavije i evropskog Jugoistoka, iz Grčke i Albanije. Naročito veliki priliv zatočenika nastao je posle velike nemačko-hrvatske vojne operacije na prostoru planina Kozare i Prosare u leto 1942, kada je ubijeno i internirano više desetina hiljada partizana i srpskih stanovnika sa ovog područja, uglavnom u ustaškim logorima smrti Jasenovac i Stara Gradiška. Više hiljada muškaraca upućeno je u logor na Beogradskom sajmištu radi slanja u nemačke koncentracione i radne logore.

Spomenik na mestu logora
Staro sajmište
(kliknite na sliku da je uvećate)

Zbog interniranja ovako velikog broja ljudi pitanje njihove ishrane postalo je goruće. Ono nije bilo regulisano između nemačkih i hrvatskih vlasti, pri čemu treba imati u vidu da se logor nalazio na teritoriji NDH (grada Zemuna), ali je bio pod komandom nemačke okupacione uprave (policije) u Srbiji. Zbog toga je u logoru ubrzo zavladala glad koju su pratile i epidemije raznih bolesti. Izloženi gladi i bolestima, zatočenici su bili prisiljeni da celi dan do pojasa goli borave pod vrelim letnjim suncem. Ovako teški uslovi zatočenja još više su pogoršani užasnom torturom od strane pripadnika nemačke komande i logorskih policajaca regrutovanih iz redova samih zatočenika.

Sve ovo dovelo je do velike smrtnosti zatočenika koju je moguće pratiti i na osnovu sačuvanih evidencija sačinjenih u improvizovanoj logorskoj bolnici. Tokom maja zabeležen je samo jedan smrtni slučaj, u junu osam, da bi broj u julu narastao na 126, odnosno 4 na dan. Narednog, avgusta meseca nastao je pravi pomor zatočenika jer je u tom mesecu broj mrtvih porastao na 2266, odnosno prosečno 76 na dan. Samo jednog dana, 22. avgusta, zabeleženo je 340 mrtvih, odnosno 3,5% od ukupno 9.500 zatočenika koliko je tada bilo u logoru. Posle kulminacije u avgustu, broj mrtvih počeo je da se smanjuje, ali je i sledeća dva meseca bio izuzetno veliki jer se smanjio i ukupan broj zatočenika. U septembru je bilo 1.340 mrtvih, a u oktobru 336. Na osnovu svih raspoloživih izvora može da se tvrdi da su od osnivanja Prihvatnog logora Zemun početkom maja 1942. do kraja te godine u logoru ili neposredno po odvođenju iz logora život izgubilo 4.263 zatočenika.

Leševe zatočenika zaprežnim kolima su iz logora odvozili radnici Gradskog fizikata, službe Gradskog poglavarstva u Zemunu, u pratnji nemačkih vojnih žandarma i sahranjivali u, već pripremljene, velike rake na zemunskim grabljima. U vreme velikog pomora, u leto 1942. godine, po leševe je na dan dolazilo čak i po 8 i 9 kola. U logoru leševe je preuzimao i, a zatim sprovodio i predavao grobarima bolničar Gradskog fizikata u Zemunu.

Odvoženje i zakopavanje leševa vršeno je u kasnim večernjim časovima i oko ponoći, ali je prolazak kolone kola sa nabacanim, često nepokrivenim leševima od kojih se širio jak zadah, mučno delovao na stanovnike Zemuna. U prvoj polovini 1942. godine sahranjivanje je kraće vreme vršeno na Katoličkom i Pravoslavnom groblju, ali je tu ubrzo ponestalo mesta, pa je nastavljeno na Jevrejskom groblju. Bolničar Nikola Poljanski, zvani “Guša”, koji je najduže preuzimao i sprovodio kola sa leševima, jednom prilikom šipkom je ubio zatočenika, koji je, u ranama i obamro, dovežen sa ostalim leševima, a zatim na groblju oživeo. Ovakvi slučajevi, kao ni sahranjivanje poluživih, obamrlih zatočenika, nisu bili usamljeni. Odeću sa leševa, najčešće krvavu, grobari i sprovodnici kola jeftino su prodavali po obližnjim kafanama.

Ubrzo posle oslobođenja Zemuna, krajem 1944. godine, Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača formirala je Anketnu komisiju za ispitivanje zločina u logoru na Sajmištu. Ova komisija je izvršila ekshumaciju žrtava ovog logora zakopanih na Jevrejskom groblju u Zemunu i na Bežanijskoj kosi (Belanovićeva rupa). U 23 masovne grobnice, na Jevrejskom groblju, pronađeno je ukupno 6.500 žrtava. O ekshumacijama je izveštavala štampa (“Politika”, br.11.838, 7. decembar 1944, Na zemunskom Jevrejskom groblju otkopano je šest i po hiljada leševa mučenika iz logora na Sajmištu), dok su potpuni rezultati objavljeni u Saopštenju broj 87 Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (Beograd 1946, str. 800).

Iz arhive Muzeja Vojvodine u Novom Sadu;
snimci sa eshumacije na Jevrejskom groblju u Zemunu 1944.g.

(kliknite na sliku da je uvećate)

Iz knjige ''Jevrejska zajednica u Zemunu 1739 – 1945'' autora Danila Fogela

SAJMIŠTE – JUDENLAGER SEMLIN

Iako je u logoru na Starom sajmištu bilo zatočeno i ubijeno samo nekoliko Jevreja iz Zemuna, smatramo da treba nešto da se kaže i o ovom logoru smrti. Ovo već iz razloga što se ovaj logor nalazio na teritoriji Zemuna. Iako se logor Sajmište nalazio na teritoriji Zemuna, zemunski Jevreji su više naslućivali nego što su znali šta se dešava u logoru. Često su noću kroz glavnu ulicu prolazila kola sa konjskom zapregom na kojima su na groblje u zajedničke rake prevoženi leševi umrlih u logoru. Sve to govori da se i neposredno dolazilo do saznanja o pravom karakteru logora na Sajmištu.

Prema pisanju Ženi Lebl, Nemci su odustali od izgradnje logora na ostrvu kraj Zasavice jer je Sava poplavila ostrvo. Dakle, 23. oktobra 1941. godine odlučeno je da prolazni logor za jevrejske žene i decu bude u Zemunu u paviljonima Sajmišta.

Dr. Harald Turner, šef upravnog štaba nemačkog komandanta Srbije, uputio je naredbu svim feld i kreiss komandama o predstoje}em hapšenju žena i dece i njihovom zatvaranju u logoru.

Od 8.-12. decembra 1941. godine Nedićevi žandarmi su po jevrejskim stanovima raznosili pozive da se prijave Specijalnoj policiji za Jevreje. U pozivu je navedeno da svako može poneti samo onoliko prtljaga koliko može sam poneti. Sem toga, svako od pozvanih je bio obavezan da preda ključeve svoga stana za koje se ima prikačiti cedulja sa adresom.

Okupljeni Jevreji bili su ubacivani u otvorene kamione koji su ih preko pontonskog mosta prevezli na Sajmište.

Paviljoni Sajmišta i centralna kula bili su oštečeni od bombardovanja, a kroz propali krov je padao sneg.

Zatočenici su bili prvo smešteni u paviljon broj 3 i svako je potražio mesto na uzanim trospratnim drvenim ležajevima, pokrivenim mokrom i trulom slamom. Mala deca su bila gladna, bilo im je hladno, uslovi na Sajmištu su bili neljudski. U prvo vreme je tu bilo zatočeno oko 600 Cigana od kojih je za svega tri meseca pomrlo oko 10%. Međutim oni su već od janura do kraja marta 1942. bili pušteni iz logora.

Komandant jevrejskog logora na Sajmištu bio je SS – Untersturmfuerer Herbert Andofer, rođen 1911. u Lincu (Austrija), a njegov zamenik je bio Edgar Enge, koji je pre toga vršio nadzor nad streljanjem Jevreja kod Topovskih šupa u Beogradu 9. i 11. oktobra 1941. godine.

Broj jevrejskih zatočenika koji su stradali u logoru Sajmište nikad nije utvrđen. Po nekim izvorima je 31. janura 1942. u logoru bilo 6,500 duša. Međutim, broj stradalih mora znatno da premašuje tu cifru. Naime, pred aprilski rat 1941. godine u Beogradu je bilo oko 12,000 Jevreja, od toga oko dve trećine žena i dece. Pored toga se zna da su u ovaj logor dovedene žene i deca iz Banata (ukupno je u Banatu živelo oko 2,500 Jevreja). Takođe su na Sajmište dovedene žene i deca iz gradova Srbije – Niš, Kragujevac, Smederevo, Požarevac itd. Zatim se zna da je 26. januara 1942. godine dovedeno 800 žena i dece iz Šapca, zatim preko 50 iz Prištine i oko 500 iz Kosovske Mitrovice i Novog Pazara. Ovome treba dodati još stotine izbeglica iz Srednje Evrope, koji su bili smešteni u Kuršumlijskoj i Niškoj banji.

Zapovednik službe bezbednosti nemačkog rajha u Srbiji, dr. Emanuel Šefer bio je obavešten da stiže specijalno vozilo sa specijalnim zadatkom. Šefer je kasnije na saslušanju izjavio da je znao da se radi o ubijanju Jevreja iz logora na Sajmištu.

U svojoj knjizi “Do konačnog rešenja”, Ženi Lebl navodi da su kamion po Himlerovom naređenju konstruisali inženjeri Beker i Valter Rauf, a da ga je proizvela fabrika “Sauer”.

Bilo je to ogromno tamno sivo vozilo, dugačko oko 6 metara, široko oko 2 metra i visoko 1,70 metara. Pomoću posebnog uređaja kroz crevo su se mogli sprovesti u komoru kamiona otrovni gasovi iz motora u pokretu.  Žrtve koje su se nalazile u kamionu, koji je bio hermetički zatvoren, umirale su za oko 15 minuta od trovanja ugljenmonoksidom.

Ovaj kamion su vozili SS podoficiri Specijalne komande Vilhelm Gec i Ervin Majer. To je inače poslužilo Davidu Albahariju da napiše knjigu Gec i Majer.

Prve žrtve u ovoj dušegupki bili su bolesnici i lekarsko osoblje iz jevrejskih bolnica.

Na ovaj način izvršena je likvidacija svih zatočenih Jevreja u logoru Sajmište.

Prema izjavi jednog grobara iz Jajinaca, koji je puna dva meseca radio na iskopavanju raka, ustvari dugačkih rovova, iskopana su 81 ili 82 rova. U svaki je stalo oko 100 ugušenih Jevreja. Iz ovog bi se moglo zaključiti da je u dušegupki ubijeno oko 8,000 Jevreja, uglavnom žena i dece.